ئێمە لەم كورتە نوسینەدا هەوڵدەدەین چەند لایەنێكی فیكری ئەدۆنیس دەربخەین‌و ڕوانینە قووڵ‌و ڕەخنەئامێزەكەی بۆ شیعرو فیكرو كەلەپوورو ئایدیۆلۆژیا نیشان بدەین، بە تایبەتی لە تێزە سەرەكییەكەیدا "ستاتیك‌و دینامیك" كە سەرجەمی فیكرو دیدگا ڕەخنەییەكانی ئەدۆنیس لەو تێزەدا بە چڕی كۆكراونەتەوەو دواتریش هەر لەسەر ئەم بنچینەیە درێژە بە نووسینەكانی دەدات.

كتێبی "ستاتیك‌و دینامیك- توێژینەوەیەك لە داهێنان‌و لاساییكردنەوە لەلای عەرەب"(1) بریتییە لە تێزی دكتۆراكەی ئەدۆنیس لە ئەدەبی عەرەبی كە لە ساڵی 1973دا پێشكەش بە زانكۆی قەدیس یوسف كراوە لە بەیروت بە سەرپەرشتیی دكتۆر پۆڵس نوییا، لە دوای گفتوگۆی كارنامەكە، بڕوانامەی دكتۆرا بە پلەی یەكەمی شەرەف بە ئەدۆنیس بەخشرا. دواتر ئەدۆنیس ئەم تێزەی لە سێ‌ بەرگدا چاپكرد: بەرگی یەكەم لە ساڵی 1974 بەناوی "بنەماكان" (الاصول)، بەرگی دووەم لەساڵی 1977 بەناوی "بەرەسەنایەتیكردنی بنەماكان" (تأصیل الاصول)، بەرگی سێهەم لەساڵی 1978 بەناوی "شۆكی مۆدێرنیزم" (صدمە الحداپە) و تائێستاش چەندین جار چاپ كراونەتەوە كە دوایین جار چاپی هەشتەمی ساڵی (2002)ە كە لە دار الساقی لە لەندەن دەرچووە.

ئەدۆنیس تا ساڵی 1990 هەر بابەتێكی لەبارەی ستاتیك و دینامیك لە پەیوەستیدا بەو تێزە نوسیبێت، لەچاپی هەشتەمدا خستونیەتە سەر كتێبەكەی و بەمجۆرە چاپی هەشتەم بووە بە چوار بەرگ.

"ستاتیك" ‌و "دینامیك" لە تێڕوانینی ئەدۆنیس

سەرجەمی ئەم تێزە یان ئەم دانراوەی ئەدۆنیس گەڕان‌و توێژینەویە بە دوای هۆكارەكانی داهێنان‌و لاساییكردنەوە لە فیكرو ئەدەبی عەرەبیدا كە بەنێو بونیادە مێژووییە قووڵەكانی ئەو كولتوورەدا سەفەرێكی دوورو درێژ دەكات‌و دوا جار دەگاتە كۆمەڵێ دەرەنجامی گرنگی زانستی لە بارەی هۆیەكانی پاشكەوتوویی فیكرو ئەدەب‌و كۆمەڵگای عەرەبی، یان ڕاستتر دەستنیشانكردنی لایەنە پۆزەتیڤ‌و نێگەتیڤەكانی ئەو بزاوتە مێژووییە گەورەو دوورو درێژەی كە پتر لایەنی تەقلیدی زاڵبووە بەسەر لایەنی ئیبداعیدا، ئەدۆنیس لەم گەشتەدا بە وردی بە دوای سەرچاوەكانی هەردوو بزاوتی (داهێنان) و (لاساییكردنەوە)دا گەڕاوەو لەوێشەوە پاشكەوتوویی بزووتنەوە فیكری‌و ئەدەبی‌و سیاسی‌و كۆمەڵایەتییەكانی گەڕاندۆتەوە بۆ مێژوویەكی دوورو درێژ كە تا ئەمڕۆ كاریگەریی بەسەر ژیانی عەرەبیدا هەیە، دواجار دەگاتە دەرەنجامێك یان خاڵێك كە وایدەبینێ بنەمای هەموو ڕاوەستان‌و هەموو بێبزاوتییەكی فیكرو ئەدەبی عەرەبی دەگەڕێتەوە بۆ دەسەڵات‌و بۆ ڕێنماییكردنی كەلەپوورو نەریتی ئایینی بۆ سەرانسەری ژیان‌و بیركردنەوەی ئینسانی عەرەبی‌و كۆمەڵگا عەرەبیەكان.

ئەدۆنیس لەم كتێبە گرنگەدا (كە پاش سی ساڵ لە بڵاوكردنەوەی هێشتاكە گفتوگۆو مشتومڕێكی زۆری لە بارەوە دەكرێ) هەموو لایەنە كولتووری‌و فیكرییەكانی پێكەوە گرێداوەو لە چەندین ڕوو و لە چەندین ڕەهەندەوە لە ستاتیك‌و دینامیكیەتی بیركردنەوەی ئینسانی عەرەبی دەكۆڵێتەوە، واتە بە تەنها لایەنی شیعریی یان لایەنی فیكری یان لایەنی ئاینی یان كۆمەڵایەتی یان شۆڕشە كۆمەڵایەتییەكانی نەگرتووە، بەڵكو هەموو ئەمانە لە لێكۆڵینەوەكەیدا كۆدەكاتەوەو، بەم جۆرە لە قووڵاییەوەو لە بونیادەكانەوەو لەناو مێژووەوە هۆكارو دەرەنجامەكان دەردەهێنێت. بۆ نموونە لە بەشی یەكەمی ئەم تێزەدا لە ڕژێمە سیاسییەكانی سەرەتاكانی ئیسلام‌و لە خەلافەت‌و بیری فیقهی‌و بزاوتە شۆڕشگێڕی‌و فیكری‌و شیعری‌و ڕەخنەییەكانەوە بە دوای بنەماكاندا دەگەڕێ، لە (ئیمامی شافعی)‌و بنەما ئاینییە سیاسییەكان‌و لە شۆڕشی زنجییەكان‌و بزووتنەوەی (قرمتییەكان)‌و ئیدی لە بەشەكانی دواتریشدا لە تەك بزووتنەوە شیعرییەكاندا لە (خەواریج)‌و (موعتەزیلە)و (ئیمامی غەزالی)‌و بزووتنەوەی زمانەوانی‌و تەفسیرەكان دەكۆڵێتەوە، شانبەشانی بزووتنەوە ڕەخنەییەكانی (الاصمعی)‌و (الجاحڤ) و (الجرجانی) و (ابن گباگبا)و (ابن المعتز).

پاشان لە ئاستی ئەزموونە گەورەو ئیبداعیەكانی (ئەبونەواس)‌و (ئەبوتەمام)‌و (ئەبوعەلای مەعەڕی)دا دەوەستێ‌و كەشفی داهێنانە شیعری‌و زمانەوانی و ڕوئیا جیاوازەكانی ئەوان دەكات.

ئەدۆنیس بەمجۆرە پێناسی ستاتیك‌و دینامیك (الپابت والمتحول) دەكات: "ستاتیك" لە چوارچێوەی ڕۆشنبیریی عەرەبیدا ئەو بیرەیە كە لەسەر دەق (دەقی ئایینی) ڕادەوەستێ، جێگیری‌و بێبزاوتیی ئەو بیرەش، لە ڕووی تێگەیشتن‌و بیركردنەوەوە، لە جێگیریی دەقەوەیە، دەقێك وەكو تاكمانای كۆتایی‌و وەك دەسەڵاتێكی مەعریفی خۆی دەسەپێنێ، بەڵام "دینامیك" ئەو بیرەیە كە هەمدیس لەسەر دەق ڕادەوەستێ، بەڵام بە خوێندنەوەیەكی جیاوازو بە ڕاڤەكردنێكی زانستی كەوا لە دەق دەكات لەگەڵ واقیع‌و نوێبوونەوەی واقیعدا خۆی بگونجێنێت، ئەم بیرە هیچ مەرجەعییەتێك لە دەقدا نابینێ‌و لە بنەڕەتدا پشت بە عەقڵ دەبەستێ نەك بە گواستنەوەو نەقڵكردن.

لە ڕووی مێژووییشەوە ستاتیك هەر بە ستاتیكی نەماوەتەوەو دینامیكیش هەمیشە دینامیك نەبووە، بەڵكو بەردەوام گۆڕانكاری لە ڕەوتی جووڵانەوەیاندا هەبووەو بە پێی ئەو جووڵانەوەیەش كاریگەریی لەسەر داهێنان یان لاساییكردنەوەدا هەبووە. گەورەترین ئیشكالی مەعریفەی عەرەبیش پشت بەستنی بووە بە دەق لە ئاستی ئاینیدا، لەوێشەوە بە گشتی ئەدەب‌و شیعرو فیكری بە ئایین پێواوەو ئایین تاكە پێوەرو دوا پێوەری هەموو شتەكانی دی بوون، جا لەبەرئەوەی ئەو فیكرەیە –لەبەر كۆمەڵێ هۆی مێژوویی- نوێنەرایەتیی بۆچوونی دەسەڵاتی كردووە، ئەوا ڕۆشنبیریی باویش ڕۆشنبیرییەكی ستاتیكی بووە، بەمجۆرە لە سەرجەمی پرۆسیسەكاندا هاوجومگەییەكی پتەو لە نێوان (ئایینی- سیاسی) لە سەرێك‌و (ڕۆشنبیری) لە سەرێكی دیكە دروست بووەو ئیدی مەعریفەی ئایینی بووە بەتاكە پێوەرێكی مەعریفیی گشتی.

ستاتیك هاوشانی سەلەفییەتەو لە یەك سەرچاوەوە هێز وەردەگرن‌و پێیان وایە كەماڵی مەعریفی لە دەق‌و لە گواستنەوەی دەقدایە، لێرەشەوە داهێنان یان تازەگەری یان تەئویلی جیاواز شتێكی بێماناو بیدعەوییە. ئەوەی كۆمەڵگا لەم دیدەدا پێویستیی پێ هەیە بریتییە لەوەی كە (ڕابردوو) بە بەردوامی ئامادە بێت. بەڵام دینامیك هاوشانی تازەگەرییەو ئەم دیدگایە وایدەبینێ كە هەمیشە ناتەواوی‌و كەموكورتییەكی مەعریفی لە (دەق) و لە (ڕابردوو)دا هەیەو ئەم دقە ناتوانێ لەگەڵ زیندەگی‌و پێدراوە جیاوازەكانی سەردەمە جیاوازەكاندا زیندەگی‌و كاریگەریی هەبێت مەگەر كۆمەڵگا بەردەوام لەناو وێناكردنەكانی سەدە كۆنەكاندا بژی، كەواتە تازەگەری‌و دینامیك هێنانە ئارای شتگەلێكە پێشتر لە كەلەپووردا نەبووەو نەیناسیوە، واتە داهێنانی فیكرێك لە نادیارەوە مەجهولەوە، هەروەها قبووڵكردنی (ناكۆتایی مەعریفە) و (فرەیی حەقیقەتەكان).

ئەدۆنیس لەم كتێبەدا بە وردی پەیوەندییەكانی نێوان ستاتیك‌و دینامیك لە شیعری عەرەبیدا شیدەكاتەوەو پاشان دەریدەخات بۆچی دواجار ستاتیك بەسەر دینامیكدا زاڵبووەو بۆچی ڕێسا جێگیرو باوەكانی شیعری كۆن یان شیعری جاهیلی لە گشت سەردەمەكاندا دەبێـتە شیعری نموونەیی‌و دەبێتە پێوەر بۆ سەرجەمی شیعری عەرەبی(2) ئەدۆنیس لە دواییدا دەگاتە ئەو باوەڕەی كە: ڕوانینی ئایینی هۆكاری سەرەكیی زاڵبوونی ڕەوتی ستاتیكییە بەسەر ڕەوتی دینامیكی لە شیعردا (لێرەدا ئەبو نەواس‌و ئەبو تەمام جیادەكاتەوە كە وەكو دوو شاعیری داهێنەرو هەمیشە تازەگەر دەركەوتوون)، بە مانایەكی تر ئەو سیستمە سەرجەمگیرەی ئایین خوڵقاندوویەتی فاكتەرێكی بنچیەیی بووە بۆ باوەڕهێنان بەوەی شیعری كۆن لە شیعری تازە ڕەسەنترەو هەر لادانێك لە ڕێساكانی شیعری كۆن (جاهیلی) دەرچوونە لە نموونەی كامڵ‌و باڵا.

بەڵام پەیوەندیی نێوان ستاتیك‌و دینامیك پەیوەندییەكی دیالێكتیكی‌و پڕ لە ململانێ نەبووە تا دواجار داهێنانی شیعری پلە بە پلە هەڵكشابێت، بەڵكو زیاتر پەیوەندییەكی دژایەتیانە بووەو بووەتە مایەی پرۆسەكردنی چەندین شێوازی ڕەتكردنەوەو توندوتیژی كە تەنها بەم ڕێگەیە تەقلید (یان ستاتیك) بەسەر داهێنان (یان دینامیك)دا زاڵبووەو دەرەنجامی ئەمەش بریتی بووە لە ڕاگەیاندنی یەكێتی ئۆرگانی‌و پتەوی نێوان زمان‌و ئایین، شیعرو ئەخلاق، كەلەپووری ئەدەبی‌و كەلەپووری ئاینی.. هتد، واتە كەلەپووری ئایینی بەسەر كەلەپووری ئەدەبیدا تەعمیم كراوەو لێرەدا عەرەب ئەو هەستەی لەلادا قووڵتر بۆتەوە كە زمان‌و ئاین‌و قەوارەی نەتەوەییان یەكەیەكی ئۆرگانیی پتەوەو لێكدی ناترازێن، لەم یەكبوونەشدا، بێگومان، كاركردی ئایینی بەهێزترو زاڵتر بووە.

ئەبونەواس‌ و ئەبو تەمام

لەگەڵ سەرەتاكان و فراوانبوونی فتوحاتی ئیسلامیدا كە ئیتر شاعیرانی عەرەب لە سنووری دوورگەی عەرەب‌و لەناو چوارچێوەكانی خێڵ دەرچوون‌و پێیان خستە هەرێمە تازەكانەوە، دەبوو ئەو پرۆسەیە –وەك ئەدۆنیس دەڵێ‌- دەرفەتێكی باش بوایە بۆ دەرچوون لە سنوری بابەتە شیعرییە تەقلیدییەكان، واتە لەئەنجامی تێكەڵبوون بە گەلانی ترو كولتوورەكانی ترو بە پەیوەندییە كۆمەڵایەتی‌و بازرگانی‌و ئابوورییەكانی تر، دەبوایە شاعیرانی سەردەمی ئیسلامی‌و ئومەویش بە زەینێكی كراوەتر بابەتی نوێیان بهێنابایە نێو شیعرو لە ڕێگەی شێوازی هونەری‌و تەكنیكی شیعریی دیكەوە گوزارشتیان لە ژیانی تازەیان بكردبایە، بەڵام تا سەرەتاكانی سەردەمی عەباسی، شیعری عەرەبی بە شێوەیەكی گشتی لە ئاستێكی زۆر نزمدا بوو، ئەمەش بێگومان چەندین هۆكاری لە پشتە كە ئەدۆنیس لە بەشی دووەمی كتێبەكەیدا بە درێژی بەنێو مێژووی ئەو سەردەمەدا دەگەڕێت‌و ئەو هۆكارانە دەردەهێنێت‌و شییاندەكاتەوە، بەو پێیەی كە "زۆر گرنگە لەو هەلومەرجە بكۆڵینەوە كە تیایدا دیاردەیەكی ڕۆشنبیری یان كۆمەڵایەتی یان سیاسی.. هتد سەریهەڵداوە، بەڵام لەوەش گرنگتر ئەوەیە ماناكانی ئەو دیاردەیە بزانین، بە تەنها لە زانینی مەرجەكانیشەوە ناتوانین لە ماناكان تێبگەین، بەڵكو ئەو كاتە بە تەواوی تێیدەگەین كە ئەو هێزە دەناسینەوە كە دیاردەكە هەڵدەسوڕێنێ‌و ڕێنوێنیی دەكات‌و لە میانی ئەویشەوە تەعبیر لە خۆی دەكات"(3).

ئەبو نەواس‌و ئەبو تەمام –لە خوێندنەوەی ئەدۆنیسدا- تێڕوانینێكی جیاوازیان بۆ شیعرو بۆ زمان‌و بۆ ئەخلاق‌و بۆ ڕوئیا هەبووە، ئەدۆنیس لە شیعری ئەبو نەواسدا چوار خاڵی گرنگ‌و پێكەوە بەستراو دەبینێ: یەكەم: هەست‌و بینینێكی نوێ، واتە چەشنێكی تایبەتی لە بینینی شتەكان. دووەم: ڕووداوی نوێ، واتە چەشنێكی دیاریكراو لە وەقایعەكان. سێیەم: ئەزموونی نوێ، واتە چەشنێكی دیاریكراو لە ژیان. چوارەم: زمانێكی شیعریی نوێ، واتە چەشنێكی دیاریكراو لە تەعبیر(4) بەم جۆرە ئەبو نەواس لاساییكردنەوەو ڕەگەزو هێماكانی لاساییكردنەوە جێدەهێڵێ‌و بە دیدگایەكی تر تەماشای دنیاو شتەكان دەكات‌و بە كەرەستەی تر تەعبیر لە ژیان دەكات.

شیعر لە لای ئەبو نەواس تەنها هەوڵدان نییە بۆ گۆرینی ژیان، بەڵكو هەوڵدانێكی گەورەشە بۆ گۆڕینی ئینسان، لێرەوە ئەم شاعیرە بە تەنها تەقلیدیەتی شیعری ڕابردوو ڕەت ناكاتەوە، بەڵكو تێڕوانینی تەقلیدییانەی ئاینیش ڕەت دەكاتەوە.

ئەگەر ئەبو نەواس لە ئەزموونەكانیدا دەوڵەمەند بووبێ‌و ڕوانینی ئەویان گۆڕیبێت، ئەوا ئەبو تەمام لە زمانی شیعریدا شۆڕشێكی گەورەی بەرپاكردووەو پێی وایە داهێنانی شیعری بریتییە لە خەڵقكردنی دونیا بە شێوەیەكی تر، كەواتە وشە لەلای ئەبو تەمام شتەكانی دنیا پێچەوانە ناكاتەوە، بەڵكو سەرلەنوێ دروستیان دەكاتەوە.

دەرچوونی ئەم دوو شاعیرە داهێنەرە لە زمانی تەقلیدی، دەرچوون بووە لە تەعبیری سروشتییەوە بۆ تەعبیری هونەری، واتە دەرچوون لە حەقیقەتی واقیعییەوە بۆ خەیاڵێكی بەرفراوانی مەجازی. مانا لە مەجازدا مانایەكی شیمانەیی(ئیحتیمالی)یە، كەواتە هەموو شتێ ژمارەیەكی بێشومار مانای هەیە. لەم ئاراستەیەوە ئەم دوو شاعیرە بنچینەیەكی نوێیان بۆ شیعرو ڕوانین دامەزراند بەو پێیەی شیعر بریتی نییە لە هەمەڕەنگیی كۆن یان وەرگرتنی ڕەگەزە كۆنەكان‌و داڕشتنیان بە فۆرمێكی نوێ بەڵكو شیعری نوێ نەفیكردنی شیعری كۆنە لە ڕووی هونەرییەوە، بەو پێیەی داهێنان –وەك ئەدۆنیس دەڵێ‌- نەفیكردنێكە بەردەوام بەرەو پێشەوە دەچێت.

فەرقی نێوان ئەبو نەواس‌و شاعیرێكی تەقلیدی، شیعری ئەمەی دواییان لە تێڕامانێكی زەینییەوە بەرهەم دێت، واتە تەماشای شتەكان دەكات‌و وەسفیان دەكات، بەڵام ئەبو نەواس ئەم حاڵەتە ڕەت دەكاتەوەو لە خەیاڵێكی جیاوازەوە شیعر دەخوڵقێنێ، هەر مەعریفەیەك موعاناتێكی خودی نەبێت‌و هەستكردنی ئاوێزانبوونێكی خۆشنوودی نەبێت لەگەڵ گەردووندا، ناتوانێت شیعرێكی مەزن بخوڵقێنێ، دەشێت ئەمە نهێنیی هەوڵدانی ئەبو نەواس بووبێ بۆ ئەوەی بە زمان بەختەوەرییەكی لەدەستچوو دروست بكات. ئەو وێنانەی لە دەوروبەرەكەیەوە دەریاندەكێشێ بریتی نییە لە وەسفكردنێكی ڕووتی شتەكان، بەڵكو ئامانجی وێنە شیعرییەكان بریتییە لە بەردەوامبوونی جووڵانەوە ناوەكییەكانی ئەو شتانەی خەیاڵی شاعیر دەوروژێنن.

هەموو وێنەیەك هێمایە، وشەكانیش بەشێكن لە جوڵانەوەی دەروون‌و جووڵانەوەی شتەكان، بەم جۆرە شاعیر دنیایەكی سیحری دەخوڵقێنێ كە تیایدا كۆنترۆڵی شتەكان‌و ئەخلاق‌و نەریتە باوەكان دەكات، بێگومان هەموو ئەمانە لە دەرەوەی گشت جۆرە چەپاندن‌و داپڵۆسینێك ئەنجام دەدرێن، سا چەپاندنی كۆمەڵایەتی بێت یان ئایینی، لەوانەشە هەر ئەم بیركردنەوەیە تەفسیری ئەوە بكات چۆن ئەبو نەواس بە شاعیری گوناهەكان (یان شاعیری گوناهكار) ناوبراوە، ئەو لە بەرامبەر ناشیرینییەكانی ژیاندا دەیەوێت لە ناوەوەی خۆیدا ئەو جوانیانەش ئاشكرا بكات كە هەستیان پێدەكات، ئیتر دەبێ لە سنورەكانی ئەمرو نەهی دەربچێت، واتە دەبێ گوناهێك ئەنجام بدات، ڕەنگە هەر ئەمەش نهێنیی داهێنانی ئەبو نەواس ئاشكرا بكات، بەوپێیەی هەموو داهێنەرێك "گوناهكارە" و دەست بۆ "حەرامكراوەكان" دەبات، شەراب‌و سێكس لەو حەرامكراوانەن كە ئەم شاعیرە بە ڕاشكاوی دەیانهێنێتە نێو قەسیدەكانیەوە.

وشە لە لای ئەبو تەمام هەر تەنها وشە نییەو مەودایەكی ترە، وشە هەر تەنها ماوەیەكی دەنگی نییە مانایەك فڕێ بدات، بەڵكو هەر وشەیەك فۆرمێكی تایبەتی لە بوون ئاشكرا دەكات هەروەكو فۆرمێكی تایبەتی لە ئیقاعیش دەردەخات، هەروەها وشە بونیادێكی ئۆرگانیكییەو خودی شاعیرو شتەكانی جیهان بە یەكدی دەگەیەنێت.

ئەبو تەمام لە شیعرەكانیدا نایەوێ جەستەی سروشت بڕازێنێتەوەو ڕەنگینییە واقیعییەكانیمان پیشان بدات، بەڵكو دەیەوێ وامان لێبكات شتەكانی سروشت لە جووڵانەوەو لە تەقینەوە ئەسڵییەكانی خۆیاندا ببینین، بەم جۆرە پەیوەندییەكی تر لە نێوان مرۆڤ ‌و سروشت، مرۆڤ ‌و مرۆڤ، مرۆڤ ‌و دیدگا، دروست دەكات.

پەراوێزەكان:
1- ادونیس، الثابت والمتحول، بحث فی الابداع والاتباع عند العرب، دار الساقی- لندن، الطبعە الثامنە، 2002.
2- ادونیس، الثابت والمتحول- الجز‌ء الاول- ص 111-115.
3- سەرچاوەی پێشوو- ل 34.
4- الثابت والمتحول- الجز‌ء الثانی- ص 117-133.

ئەم بابەتە 82 جار خوێندراوەتەوە